Đánh giá biến động bề mặt địa hình do phát triển đô thị tại vùng phía nam Sài Gòn

Năm	Biến động 1990 – 2010
	Diện tích (ha)	Tỷ lệ (%)
Sông lớn	-16,62	-0,46
Trũng, ao hồ, đầm lầy	-138,14	-3,84
Đô Thị	1585,80	44,10
Thực Vật	-1431,04	-39,80

Với quyết định thành lập khu chế xuất Tân Thuận, khu chế xuất đầu tiên của cả nước vào năm 1991 nằm trên khu vực phường Tân Thuận Đông, việc xây dựng khu đô thị Phú Mỹ Hưng đã thu hút việc di dân tự phát vào quận và các khu vực lân cận, tiếp theo đó là việc tách quận năm 1997 và xây dựng quận 7 thành khu đô thị mới, nơi đây đã dần dần thay đổi và phát triển mạnh mẽ. Phía bắc của quận được đô thị hóa gần như hoàn toàn. Diện tích đất đô thị đến năm 2010 theo ảnh vệ tinh thời điểm 11/02/2010 tăng lên rất nhanh với mức tăng gần 45% so với năm 1990 và chiếm tỉ lệ gần 47,78% diện tích của cả quận, tập trung chủ yếu ở các phường Tân Kiểng, Tân Quy, Tân Thuận Tây và Bình Thuận. Các phường này chủ yếu là di dân tự phát và mức độ đô thị hóa diễn ra gần như hoàn toàn. Đô thị phát triển chủ yếu trên các phần đất có cây trồng, đồng thời cũng có những khu vực đô thị phát triển ngay cả trên các vùng là mặt nước trước kia. Kết quả của bản đồ biến động kết hợp với khảo sát thực địa cho thấy rằng, diện tích các ao hồ đầm lầy bị biến mất nằm rải rác trên toàn quận.

Trên bảng thống kê số 3 cho thấy, diện tích các vùng trũng, ao hồ, đầm lầy vào năm 2010 bị biến mất gần 140 ha do quá trình san lấp phát triển đô thị, mất khoảng 35% so với năm 1990, mất đi gần 1/3 diện tích trữ nước khá lớn cho quận, khiến cho ngập lụt thường xảy ra khi có mưa kết hợp với triều cường. Trên các hình 4a, b thể hiện rõ sự hiện hữu của các vùng trũng, ao hồ, đầm lầy của 2 thời điểm ảnh, thay vào đó là sự xuất hiện của đô thị dày đặc như trên hình 5. Điều này cho biết, việc xây dựng đô thị đã nâng cao độ địa hình của quận và đây là sự biến động khá lớn bề mặt địa hình của quận 7, vì theo phân  bố địa hình toàn  Tp. HCM (hình 7) quận 7 là đường thoát nước tự nhiên cho các quận trung tâm do địa hình thấp. 

Huyện Nhà Bè

Trên 2 thời điểm ảnh vệ tinh (ngày 11/01/1990 và 11/02/2010) cho thấy hiện trạng lớp phủ như trên hình 8a, 8b và bảng 6. Trong đó, lớp mặt nước (sông, ao hồ, đầm lầy) được trình bày trên hình 9a và 9b. Sau đó thực hiện chồng ghép 2 lớp hiện trạng để phân tích biến động.

Trước khi bị chia tách vào năm 1997, Nhà Bè 

tồn tại với cơ sở hạ tầng yếu kém, đô thị không phát triển, tồn tại các cụm dân cư nhỏ lẻ, rải rác. Kết quả trên ảnh ngày 11/01/1990 (hình 8a) cho thấy, diện tích đất đô thị ở Nhà Bè rất ít, tập trung chủ yếu ở một phần thị trấn Nhà Bè. Theo tính thống kê trực tiếp từ ảnh vệ tinh, diện tích đô thị là 43,65 ha chiếm tỉ lệ 0,43% so với diện tích toàn quận. Không tính phần diện tích mặt nước của sông lớn, diện tích vùng trũng, các ao hồ và sông rạch nhỏ bên trong nội đồng phát hiện được từ ảnh vệ tinh là 2501,33 chiếm tỷ lệ 24,88%.

Bản đồ hiện trạng lớp phủ Huyện Nhà Bè theo 2 thời điểm ảnh vệ tinh 11/1/1990

Bản đồ hiện trạng lớp phủ Huyện Nhà Bè theo 2 thời điểm ảnh vệ tinh 11/2/2010

Diện tích hiện trạng lớp phủ huyện Nhà Bè trên 2 thời điểm ảnh vệ tinh

Năm	11/01/1990		11/02/2010
	Diện tích (ha)	Tỷ lệ (%)	Diện tích (ha)	Tỷ lệ (%)
Sông lớn	1216,84	12,12	1198,17	11,92
Trũng, ao hồ, đầm lầy	2501,33	24,88	2064,06	20,53
Đô Thị	43,65	0,43	2037,51	20,27
Thực Vật	6292,33	62,58	4754,4	47,29
Tổng cộng	10054,15	100,00	10054,15	100,00

 Sau năm 1997, nhờ sở hữu một vị trí khá thuận lợi,  huyện  Nhà  Bè  nằm  rất   gần   trung   tâm Tp. HCM, từ Nhà Bè về thành phố có hai ngã chính, một là đường Huỳnh Tấn Phát về ngay trung tâm, hai là hướng Lê Văn Lương và Nguyễn Hữu Thọ về quận 7. Với lợi thế giáp quận 7, nên Nhà Bè được hưởng lợi từ các dự án về cơ sở hạ tầng và khu đô thị Phú Mỹ Hưng mang lại. Ngoài ra, còn có các dự án cơ sở hạ tầng đang được triển khai như trục đường bắc – nam nối Nhà Bè với Quận 7, Quận 4 và đường Nguyễn Lương Bằng (nối Phú Mỹ Hưng với Nhà Bè). Nhờ vậy huyện Nhà Bè được đánh giá là một trong những khu vực có nhiều tiềm năng phát triển. Trong tương lai vùng đất này sẽ là khu đô thị lớn nằm ở cửa ngõ phía nam thành phố. Hàng loạt dự án bất động sản được được đầu tư xây dựng tại Nhà Bè nhằm đón đầu cơ sở hạ tầng của khu vực này. Theo các nhà đầu tư bất động sản ở Tp. HCM, tâm điểm đầu tư dự án sắp tới sẽ tập trung dọc theo tuyến đường Nguyễn Lương Bằng nối dài, giáp với các trung tâm thương mại – tài chính lớn của Phú Mỹ Hưng. Các dự án như Dragon City với 65 ha cách TPHCM 5km, khu đô thị Phú Xuân – Cotec với gần 26 ha nằm trên trục đường Nguyễn Lương Bằng, khu dân cư Phước Kiểng Sadeco (quy mô  22 ha) nằm trên trục đường Lê Văn Lương, cách quận 1 khoảng 5km bằng đường Xa lộ Bắc Nam qua cầu kênh Tẻ, Phú Mỹ Hưng, New SaiGon, Phú Hoàng Anh, Hoàng Anh An Tiến của Hoàng Anh Gia Lai, các dự án của Công ty Vạn Phát Hưng như Phú Xuân, Phú Mỹ… và nhiều dự án khác. Mỗi dự án có diện tích từ 10ha đến vài chục hecta, và liên kết với nhau thành những thành phố sầm uất. Những dự án này đã chiếm đi và san lấp phần lớn vùng trũng, ao, hồ 

Chỉ trong vòng 20 năm (1990-2010), tốc độ đô thị hoá ở huyện Nhà Bè tăng lên đáng kể. Theo hình 10 và bảng thống kê diện tích 6, đô thị huyện Nhà Bè tăng lên và chiếm tỉ lệ 20,27% tức 2037,51 ha so với diện tích đất của cả huyện. Các khu vực có tốc độ đô thị hóa cao là thị trấn Nhà Bè, xã Phú Xuân, xã Long Thới và một phần phía bắc  xã Hiệp Phước.

Kết quả phân tích bản đồ biến động kết hợp với khảo sát thực địa cho thấy rằng ao hồ, đầm lầy bị biến mất nằm trên các trục đường giao thông chính và những khu đất đã và đang được xây dựng. Đáng kể nhất là Khu đô thị cảng Hiệp Phước (cách trung tâm Tp. HCM chưa đầy 20km) gồm KCN, khu đô thị và cảng, với đầy đủ hạ tầng và các cơ sở dịch vụ của một thành phố lớn. Các khu vực có tốc độ đô thị hóa cao và diện tích các vùng trũng ao hồ biến mất khá lớn là xã Phú Xuân, xã Long Thới và một phần phía bắc xã Hiệp Phước 

Biến động diện tích lớp phủ huyện Nhà Bè theo 2 thời điểm ảnh vệ tinh 

Năm	Biến động 1990 – 2010
	Diện tích (ha)	Tỷ lệ (%)
Sông lớn	-18,67	-0,19
Trũng, ao hồ, đầm lầy	-437,27	-17,48
Đô thị	1993,86	19,83
Thực vật	-1537,92	-15,30

Trên bảng thống kê cho thấy, diện tích các vùng trũng, ao hồ, đầm lầy vào năm 2010 bị biến mất gần 437,27 ha do quá trình san lấp phát triển đô thị, mất tương đương 17,48% so với năm 1990, nghĩa là mất đi gần 1/5 diện tích trữ nước; một con số không lớn lắm, tuy nhiên khi các công trình quy hoạch trong tương lai hoàn thành con số này sẽ tăng lên đáng kể. Trên các hình 9a và 9b thể hiện rõ sự hiện hữu của các vùng trũng, ao hồ, đầm lầy của 2 thời điểm ảnh, thay vào đó là sự xuất hiện của đô thị tại một số vị trí then chốt như trên hình

10. Theo phân bố địa hình toàn Tp. HCM (hình 7), huyện Nhà Bè cũng là đường thoát nước tự nhiên cho các quận trung tâm do địa hình thấp.

Tác động của quá trình phát triển đô thị khi san lấp vùng trũng đầm lầy gây ngập lụt

Phát triển đô thị là điều tất yếu và nhờ đó mà thay đổi đáng kể đời sống kinh tế xã hội… tạo cho quận 7 và huyện Nhà Bè phát triển mạnh mẽ. Tuy nhiên, quá trình đô thị hóa ngày càng gia tăng, những nơi trước kia là vùng trũng đầm lầy, là nơi chứa nước điều hòa dòng chảy, thì nay bị san lấp lấn chiếm thay vào đó là hàng trăm căn nhà, nhiều công trình mới mọc lên và phá vỡ đi sự cân bằng dòng chảy tự nhiên vốn có của nó. Đô thị hóa cũng kéo theo việc bê tông hóa những vùng đất trước kia là những bãi đất trống, thảm cỏ, đồng ruộng,…

 

làm mất đi bề mặt thấm tự nhiên. Khả năng thẩm thấu vào đất của nước mưa, lũ đối với đất đô thị trung bình chỉ bằng 1/5 so với đất cây xanh tự nhiên (N.Đ. Dũng, 2009). Nước không thấm được xuống những tầng đất sâu và tầng nước ngầm, vừa gây ngập tầng đất mặt vừa mất lượng nước bổ  sung hằng năm cho nước ngầm, làm mực nước ngầm mỗi năm bị tụt sâu hơn, gây sụt lún đất.

Theo cẩm nang về quy hoạch và thiết kế đô thị thích ứng với biến đổi khí hậu cho Tp. HCM thì sự gia tăng về cường độ ngập lụt đô thị hiện nay trên địa bàn Tp. HCM có nguyên nhân chính là do việc phát triển đô thị quá nhanh, chứ không phải do biến đổi khí hậu toàn cầu (Châu Quỳnh và nnk, 2013). Trên thực tế 75% các điểm ngập tại thành phố có cao độ lớn hơn 2,5 m và 70% các điểm bị ngập khi lượng mưa chỉ 40 mm và dù cho mực nước ở Phú An thấp hay cao (N.Đ. Dũng, 2011). Điều này có nghĩa rằng phần lớn các điểm ngập hiện nay không vì lý do địa hình thấp hay mực nước của sông Sài Gòn lên cao. Việc đô thị hóa quá nhanh làm tăng nhanh diện tích bê tông hóa, khiến cho lượng nước mưa chảy tràn trên bề mặt tăng cao, thiếu nơi thoát nước vào các ao hồ, khiến gây ra vấn nạn ngập lụt nặng nề ở đây.

Quá trình đô thị hóa tự phát hoặc đô thị hóa với những hiểu biết sai lầm về vị trí phát triển và cách thức phát triển là nguyên nhân chính dẫn đến vấn nạn ngập lụt như hiện nay. Điển hình là đô thị hóa về phía nam thành phố trên nền đất yếu và thấp đã khiến cho nhiều diện tích chứa nước bị biến mất. 

Quận 7 và Nhà Bè là những khu vực nằm trong vùng nhạy cảm này, với vị trí nằm ở cuối hướng dốc địa hình của thành phố, thuộc vùng thấp, nhiều ao hồ, việc đô thị hóa nhanh chóng trên những khu vực này đã lấp đi những vùng dự trữ nước tự nhiên khiến cho vùng trung tâm nội thành thành phố trở nên ngập ngày càng nặng hơn.

Sáng 17-9, UBND TP HCM tổ chức hội thảo quốc tế “Giải pháp nhà ở đáp ứng gia tăng dân số 1 triệu người sau mỗi 5 năm ở TP HCM giai đoạn 2021-2035”.

Mở đầu hội thảo, Chủ tịch UBND TP.HCM Nguyễn Thành Phong nhận định vẫn còn một bộ phận lớn người dân nhập cư, người có thu nhập thấp đang sinh sống trong môi trường không đảm bảo, không có khả năng sở hữu nhà, thậm chí gặp khó khăn trong việc thuê nhà với mức giá phù hợp.

“Ở bình diện khác, TP đang đứng trước thách thức không nhỏ với quy mô dân số lớn như hiện nay. Theo thống kê, năm 2019, dân số TP chỉ 9 triệu người nhưng thực tế có hơn 13 triệu người đang sinh sống, làm việc, học tập, du lịch tại TP. Dân số đông nhưng sự phân bố chưa hợp lý; mật độ dân số trung bình của TP gấp 14,7 lần mật độ cả nước, chủ yếu tập trung tại các quận trung tâm. Tốc độ gia tăng dân số nhanh, bình quân mỗi năm TP tăng 200.000 người, trung bình 5 năm tăng 1 triệu người, dẫn đến những áp lực lớn trong công tác quản lý đô thị, đặt ra các yêu cầu cao hơn về hạ tầng kỹ thuật, hạ tầng xã hội, đặc biệt là vấn đề nhà ở” – ông Nguyễn Thành Phong nêu thực trạng. 

Sở Quy hoạch Kiến trúc TP.HCM cho biết chỉ trong chưa đến 2 thập kỷ, dân số TP.HCM đã tăng gấp đôi, từ 4 triệu người năm 1990 lên 8 triệu người năm 2016. Đi kèm với tốc độ gia tăng chóng mặt của dân số, nhu cầu nhà ở trở thành áp lực nặng nề cho sự phát triển của TP.HCM.